استاد باستانی پاریزی

صبح سه شنبه، پنجم فروردین ماه 1393، که بر سر کار حاضر شدم، چند ساعتی نگذشته بود که خبر بدی رسید. استاد بزرگوار دکتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی از میان ما رفته بودند. خبر تلخ بود و آزارنده. به سایتها سری زدم. ساعت به  9 صبح نرسیده بود و هنوز خبری در این خصوص منتشر نشده بود. اما هنوز ساعتی نگذشته بود که تمام سایتها خبر را منتشر کردند. این خبر در شبکه های اجتماعی در خبرگزاریها و همه جا منتشر شد.

راستی این مرد بزرگ چه کرده بود که چنین جای خالی اش محسوس بود؟ فکر کردم، مرور کردم، خواندم و هر چه بیشتر فکر کردم، دیدم شاید این عکس العملها در مورد ایشان هم ریشه در رفتار این بزرگوار داشته است. در درجه علمی و جایگاه اجتماعی ایشان در تاریخ این مرز و بوم، نه فقط کرمان، نه فقط سیرجان و نه فقط پاریز، که تمام این کشور، تردید نیست. در این یک روز، آن قدر گفته اند و نوشته اند و لابد خوانده اید که برای چون منی جایی برای گفتن و نوشتن در این باب نیست. اما به گمانم همه آنها هم که در مورد ایشان نوشته اند، در لابلای سطور نوشته ها و لابلای کلماتشان به همین موضوع اشاره کرده اند.

همه تقریباً متفق القول هستند که ایشان تاریخ را به میان مردم آورد، به زبان خودشان از خودشان برایشان گفت، به جای آنکه نام کتابها و دانشمندانی را به آنها بگوید که در هر کتابی آنها را میتوانستند یافت، برایشان گفت که گذشته چگونه بوده و چگونه میتوانسته باشد. تاریخ را روایت میکرد، اما چه شیرین و چه گزیده.

چند ده جلد کتاب یادگار این چهره به راستی ماندگار است، کتابهایی که در این وانفسای گرانی کتاب و گلایه از کم خوانی مردم، هر یک به چاپهای چندمین رسیده اند. راستی مگر چه میگفت و چه مینوشت؟ مگر تاریخ را، مگر اتفاقات تاریخی را، مگر آمدن این و رفتن آن را چند گونه میتوان نوشت؟ که او را چنین متمایز میکرد؟ به گمانم “چه” نوشتن در کار ایشان وجه تمایز نبود، “چگونه” نوشتن بود که ایشان را برجسته و متمایز میکرد.

وقتی فکر میکنم در رفتار ایشان چند شاهد و نمونه را برجسته میبینم که هنوز حتی در غیاب ایشان میتواند منبعی باشد برای آموختن، نه فقط برای شاگردانی کوچک چون منی که جسارت میکنم و این سطور را به یادشان مینویسم، که برای همه آنها که امروز درجه استادی دارند. او با رفتارش هم، آموخت. اما این رفتارها چه بودند؟

در رفتار این استاد عزیز، چند نمود برجسته مشهود بود.

• در تمام کتابهای ایشان، نامها خلاقانه بود. کدام نویسنده، عنوانی چون “هشت الهفت” برای کتاب خود برمیگزیند؟ یا سرگذشت خود و مقایسه فرهنگی دو سرزمین را در قالب اثری چون “از پاریز تا پاریس” به رشته تحریر در میآورد؟ تا ظرف 30 سال، چندین بار برای خوانندگانی از نسلهای مختلف تجدید چاپ شود؟ یا عناوینی مانند “پیغمبر دزدان” یا “از سیر تا پیاز” هر یک معنائی به کلی متفاوت از برداشتی داشت که خواننده از آن انتظار داشت. به گمانم خلاقیت یکی از شاخصه های ایشان بود.
• پافشاری به معنی Assertiveness یکی دیگر از شاخصه های رفتاری این استاد عزیز بود. وقتی میخواستند به هدفی برسند، به راحتی منصرف نمیشدند، چه این هدف یک سفر باشد، چه دستیابی به یک منبع. تمام توان و منابع خود را به کار میگرفتند تا آن هدف محقق شود. خودشان از تلگرامی که برای پییری حقوق معوقه پدر، در سال 1331 به وزارت دارائی دکتر مصدق ارسال کرده بودند (در سن 27 سالگی) در نوشته هایشان یاد میکنند که بالاخره منجر به دریافت این حقوق معوقه میشود.
• فروتنی به حد اعلی از دیگر شاخصه های این استاد بود. هر تماس تلفنی را با سلام آغاز میکردند، اصراری نداشتند که از خود بگویند، بیشتر میخواستند به طرف فرصت دهند تا از خود بگوید. اما این فرصت چنان نبود که وقت بیهوده تلف شود و هر سخنی هر جائی گفته شود.
• نوشتن، و فرصت شناسی از دیگر شاخصه های ایشان بود. تقریبا همه کسانی که محضر ایشان را درک کرده بودند، به یاد دارند که هر گفته ای که جالب بود، هر شعری که تازه و بدیع بود، هر نقلی که ارزشمند بود را بلافاصله یادداشت میکردند. همیشه کاغذهایی در جیب داشتند که محل ثبت این اطلاعات بود و اینها بعداً به داستانهای تاریخی ربط داده میشد، نوشته میشد و میشد کتابی که همه از آن بهره ببرند. این نوشتنها سود دیگری هم داشت. افراد کمتر میتوانستند در محضر ایشان، داستانهای بی پایه و کم اهمیت را بگویند، استاد بدون آزردن، بدون ارعاب و فقط با همین نوشتن نشان میداد که حرفها ثبت و ضبط میشود.
• طنز بخش جدائی ناپذیر رفتار ایشان بود. هر حادثه تاریخی را، یا هر واقعه عادی را با چاشنی طنز، طنزی که نه در آن تمسخر قومی بود، نه مفاخره بود، نه تخریب، نه کلمات رکیک. برای طنازی نیازی به این ابزارهای نخ نما نبود. نمونه این طنز تاریخی را اینجا بخوانید.
• آموختن ایشان دائمی بود. مهم نبود از چه کسی، مهم این بود که چه چیزی. گاه از نوجوانی در مورد اوضاع مدرسه میپرسیدند و با دقت گوش میکردند، چه بسا به حرفهای او بیش از بزرگترهایی که فرصت صحبت را از او گرفته بودند، گوش میکردند. میگفتند برای آموختن سخنوری، در دوره جوانی، با استفاده از کارت خبرنگاری که داشته اند، به جلسات علنی مجلس میرفته و سخنرانی ها را گوش میکرده اند و از آنها آموخته بودند.
• مرکز کنترل درونی یکی از شاخصه های استاد بود. تقریبا در تمام وقایع عمر خود، نقش خود را همیشه برجسته و مهم میدانستند و در عین حال بسیاری از موفقیتهای خود را مرهون محبت و توجه دیگران میدانستند. از دعای خیر پدر که برکت قلمشان را از آن میدانستند، از سفر حجی که رفته بودند، از داستان انتشار اولین کتابشان، از شعری که بنان از ایشان به یاد صبا خوانده بود، در همه و همه این رفتار مشهود بود.
• انتقاد از خود را در کتاب “خود مشت و مالی” نشان داده بودند. این کتاب در سال 1378 برای نخستین بار چاپ شد و در آن همه ایرادها و نواقص کارهای خود را بیان کرده اند. من نمونه دیگری از این کار در میان نویسندگان معاصر ندیده ام. در پانویسهای مفصل کتابهایشان به تذکرات اصلاحی که از خوانندگان دریافت کرده بودند، یاد میکردند و به نام خود آنها، آن تذکرات را میآوردند.
• شبکه ارتباطی ایشان، بسیار مثال زدنی بود. این کار را از سالها قبل، از روزگاری که نه شبکه احتماعی بود و نه وبلاگ، آغاز کرده بودند و چه استادانه شبکه ای ساخته بودند که در آن معلمی از قم، خانه داری از پاریز، کتاب فروشی از بیرجند، کارمندی از اصفهان، شاعری از افغانستان، دانشجوئی از کرمان، طلبه ای از مشهد، نویسنده ای از شیراز، در کنار بزرگانی از جای جای این جهان پهناور، همه مرید و ارادتمندشان بودند. شبکه ای که ساختش و نگهداری اش، سالها طول کشیده بود و ایشان همانند گلهایی که در باغچه داشتند، همچون گربه ای که غذایش میدادند، مثل پژوهشگری که مقدمه ای بر کتابش مینوشتند، همچون معلمی در روستائی دور که کتابی هدیه اش میدادند، به آن فکر میکردند.
  • ببینید چطور ممکن است یک استاد تاریخ در شب بزرگداشت فرهاد فخرالدینی سخنرانی کند، محمد علی کشاورز خود را مفتخر به شاگردی ایشان بداند، در مراسم رونمائی از مجسمه کورش در سیدنی، دعوت شود، در مراسم رونمائی از کتاب معرفی عزت الله انتظامی حاضر باشد، در مراسم بزرگداشت پروفسور رضا، سخنرانی کند و در زمان درگذشتش، همه مقامات مملکتی، در گذشتش را تسلیت گویند. راستی این جایگاه، فقط ناشی از مرتبه علمی و درجه استادی ایشان بوده است؟ یا نگاه چند بعدی او؟

• ریز بینی و نکته سنجی و توجه به جزئیات، یکی از نکاتی است که در نوشته ها و گفتار ایشان مشهود است. به نکاتی توجه میکردند که با چشم غیر مسلح، نه تنها قابل دیدن نبود، بلکه زائد به نظر میرسید. اما این هنر استاد بود که این جزئیات را تبدیل به مقاله ای تاریخی و نتیجه گیری متمایزی از آن میکرد. برای نکته سنجی ایشان، این شعر را هم بخوانید و لذت ببرید.
• به گمانم این استاد بزرگ، گفتمانی پیوسته و درونی با خود داشته اند. شاید این شعر ایشان که “باز شب آمد و شد اول بیداریها// من و سودای دل و فکر گرفتاریها” نشانی از این گفتمان باشد.

این استاد بزرگ این همه بود و همه، این نبود، بس بیشتر از اینها بود. کاش قلمی داشتم، کاش قلمی بود که میتوانست بیشتر و بهتر ایشان را بشناسد و بشناساند. استاد باستانی پاریزی، یک برند شخصی معتبر ساخت، با سخت کوشی، با خستگی ناپذیری، با خواستن، و با یک کلاه و یک عصای چوبین.

شاید پستچی محل، کمتر کتاب و مجله و نامه و روزنامه به آدرس ایشان بیاورد، اما به گمانم این مرد بزرگ در تاریخ این مرز و بوم، ماندگار شد، مانند تاریخی که همیشه روایت میکرد، دیگرگون بود.

در یک سخنرانی به یاد یک استاد، شعری از بیدل دهلوی را خواندند که امروز چقدر غمگنانه مصداق دارد:

به انگشت عصا هر دم اشارت میکند پیری // که مرگ اینجاست، یا اینجاست، یا اینجاست یا….

عجبا که روز تشییع پیکر ایشان هم هفتمین روز ماه است، عدد هفت که در نام مجموعه ای از آثار ایشان هست، گویا برای این مرد بزرگ معنائی دیگر داشت که بدون هیچ اندیشه و پیش بینی، روز تشییع پیکرش هم هفتمین روز ماه و هفتمین روز از سالی جدید است. شک ندارم که روز پنجشنبه هفتم فروردین، زمانی که پیکرش میرود تا در کنار همسر وفادارش جای گیرد، بسیار سخنرانان سخن خواهند گفت، از خصائص او خواهند گفت، و یادش گرامی داشته خواهد شد.

روحشان شاد و یادشان گرامی است، تا تاریخی هست و روایتگرانی ماندگار.

شعری از ایشان هم که در وصف فصل بهار و گذشتن سالی دگر از عمر از ایشان در خبرگزاری مهر، نقل شده، در پایان این صفحه، خواندنی است.

نه هر خامی زپایان شب عاشق خبر دارد
که فصل آخر این قصّه را پروانه می‌داند

سربلند باشید